Khu vực này đang chịu áp lực gia tăng phải kiểm soát nghiêm ngặt hiện tượng "tẩy xuất xứ" hàng hóa Trung Quốc trong bối cảnh các cuộc đàm phán thuế quan với Mỹ đang diễn ra. Số liệu thống kê cho thấy xuất khẩu của Trung Quốc sang khu vực này đã tăng vọt hơn 20% trong tháng trước, bù đắp cho sự sụt giảm mạnh mẽ trong thương mại song phương Mỹ-Trung và làm dấy lên cáo buộc từ chính quyền Trump rằng các nước Đông Nam Á đang tiếp tay cho nhà sản xuất Trung Quốc né tránh các biện pháp trừng phạt thuế quan.

Theo các quan chức và chuyên gia thương mại, hiện tượng được gọi là "trung chuyển hàng hóa" (trans-shipment) đã trở thành điểm mấu chốt trong các cuộc đàm phán với Mỹ. Chính quyền Trump yêu cầu các quốc gia trong khu vực phải siết chặt kiểm soát để đổi lấy việc được giảm nhẹ một số mức thuế suất cao nhất mà Mỹ đang áp dụng đối với các đối tác thương mại.

"Đông Nam Á đang chịu sức ép lớn hơn bất kỳ khu vực nào khác trên thế giới... vì hiện tượng 'rửa xuất xứ'," Sharon Seah, điều phối viên Trung tâm Nghiên cứu ASEAN thuộc Viện Iseas-Yusof Ishak Singapore nhận định. "Mỹ tin rằng Trung Quốc sẽ lợi dụng [khu vực này] như một lối thoát để tiếp tục xuất khẩu vào thị trường Mỹ."

Các quốc gia trong khu vực đang kỳ vọng vào các cuộc đàm phán bổ sung với Đại diện Thương mại Hoa Kỳ Jamieson Greer tại hội nghị các đặc phái viên thương mại thuộc Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á-Thái Bình Dương (APEC) tại Hàn Quốc trong tuần này, sau khi Washington và Bắc Kinh tuyên bố tạm ngừng cuộc chiến thương mại vào hôm thứ Hai.

Nhiều doanh nghiệp thực hiện việc lắp ráp các linh kiện được sản xuất tại Trung Quốc tại các quốc gia thứ ba ở Đông Nam Á, hoặc gia tăng giá trị cho sản phẩm đủ để thay đổi xuất xứ một cách hợp pháp. Tuy nhiên, một số chỉ đơn thuần dán nhãn lại sản phẩm mà không tạo thêm giá trị - một hành vi phi pháp nhưng khó phát hiện.

Việt Nam đang phải đối mặt với sự giám sát khắt khe nhất. Quốc gia này - với vị trí thứ ba về thặng dư thương mại với Mỹ, chỉ sau Trung Quốc và Mexico - đã trỗi dậy như một trung tâm sản xuất hùng mạnh trong những năm kể từ nhiệm kỳ đầu tiên của Trump khi làn sóng dịch chuyển sản xuất khỏi Trung Quốc diễn ra. Việt Nam đã nhiều lần bị quan chức Mỹ điểm danh vì cáo buộc cho phép trung chuyển, và phải chịu thuế suất 46% trong đòn tấn công "ngày giải phóng" của Trump vào đầu tháng 4, trước khi được hưởng thời gian ân hạn 90 ngày.

Thủ tướng Phạm Minh Chính đã trao đổi với các giám đốc điều hành Mỹ trong một cuộc họp tuần này rằng Washington đặc biệt nhấn mạnh vấn đề trung chuyển trong các cuộc đàm phán thuế quan, theo thông tin từ Adam Sitkoff, Giám đốc điều hành Phòng Thương mại Hoa Kỳ tại Hà Nội.

"Ưu tiên hàng đầu của phía Mỹ trong các cuộc đàm phán thương mại này dường như là vấn đề trung chuyển," Sitkoff cho biết. Ông nói thêm rằng Việt Nam đã và đang tăng cường các biện pháp kiểm soát hoạt động trung chuyển bất hợp pháp.

Kể từ khi Trump công bố chính sách thuế quan "có đi có lại", Indonesia, Thái Lan và Malaysia cũng đã cam kết tăng cường giám sát các hoạt động trung chuyển.

Việt Nam, Indonesia và Thái Lan đã tiến hành các vòng đàm phán thương mại sơ bộ với Mỹ và cam kết tăng cường nhập khẩu hàng hóa Mỹ cũng như giảm các rào cản phi thuế quan. Những lo ngại này càng được nhấn mạnh vào tuần trước khi dữ liệu hải quan Trung Quốc tháng 4 cho thấy xuất khẩu của Bắc Kinh sang Đông Nam Á tăng 21%, tương đương với mức sụt giảm xuất khẩu sang Mỹ. Mức tăng đột biến nhất được ghi nhận tại Việt Nam, Indonesia và Thái Lan, phản ánh xu hướng các doanh nghiệp Trung Quốc đang chuyển hướng hàng hóa xuất khẩu sang Mỹ thông qua các quốc gia trung gian, theo nhận định của các nhà phân tích.

Mặc dù Mỹ đã đồng ý giảm thuế quan bổ sung đối với Trung Quốc xuống còn khoảng 30% trong thời hạn 90 ngày theo thỏa thuận được công bố tuần này, các mức thuế còn lại vẫn cao hơn đáng kể so với mức 10% hiện đang áp dụng đối với các nước Đông Nam Á cho đến tháng 7.

Một quan chức cấp cao của chính phủ Đông Nam Á, người yêu cầu giấu tên, tiết lộ rằng Mỹ đã tuyên bố rõ ràng trong các cuộc đàm phán thuế quan rằng họ sẽ không chấp nhận "bất kỳ quốc gia nào trục lợi" từ các thỏa thuận song phương.

"Quy tắc xuất xứ là vấn đề then chốt đối với Mỹ," vị quan chức - người trực tiếp tham gia đàm phán với Washington - nhấn mạnh. Tuy nhiên, vị này bổ sung rằng các chính phủ trong khu vực sẽ cân nhắc kỹ lưỡng trước khi có hành động trực tiếp nhằm vào các công ty Trung Quốc vì lo ngại làm phật lòng Bắc Kinh.

Trung Quốc hiện là đối tác thương mại và nhà đầu tư lớn nhất của hầu hết các quốc gia Đông Nam Á, và các nước này sẽ tìm cách tránh bị đặt vào thế phải lựa chọn giữa Washington và Bắc Kinh. Việt Nam và Indonesia đều tự hào về chính sách đối ngoại không liên kết - Việt Nam gọi là "ngoại giao tre" - cho phép duy trì quan hệ cân bằng với cả Mỹ và Trung Quốc.

Tuy nhiên, một số quốc gia "chắc chắn sẽ phải đưa ra lựa chọn", theo nhận định của vị quan chức trên.

Seah từ Viện Iseas cho rằng các nước Đông Nam Á sẽ cố gắng thể hiện thái độ trung lập thay vì "đứng về một phía, tuy nhiên khi một ngành công nghiệp cụ thể cần được bảo vệ vì lợi ích quốc gia, họ có thể buộc phải hành động".

Deborah Elms, Giám đốc Chính sách Thương mại tại Quỹ Hinrich, lưu ý rằng bất kỳ nỗ lực nào của chính quyền Trump nhằm loại bỏ thành phần Trung Quốc khỏi hàng hóa có xuất xứ từ Đông Nam Á sẽ gặp nhiều thách thức do chuỗi cung ứng trong khu vực đã được liên kết chặt chẽ.

"Nếu bạn bị yêu cầu cắt giảm hoặc loại bỏ thành phần Trung Quốc và áp dụng các quy tắc xuất xứ vô cùng nghiêm ngặt, tình hình sẽ trở nên phức tạp. Các chính phủ sẽ phải đưa ra những tính toán cả về mặt chính trị lẫn kinh tế," bà nhận định.

"Nếu Mỹ quyết tâm đi theo con đường này, họ đang thực chất buộc các quốc gia này phải đưa ra lựa chọn dứt khoát."