“Xuất xứ từ đâu?” – đây là một trong những câu hỏi quan trọng nhất mà các quan chức hải quan cần làm rõ với mỗi lô hàng nhập khẩu, bên cạnh việc xác định mặt hàng và giá trị thực tế. Trong bối cảnh Tổng thống Donald Trump áp đặt các mức thuế mới lên hàng hóa toàn cầu, việc xác định xuất xứ đối với lượng hàng nhập khẩu trị giá 3.3 nghìn tỷ USD mỗi năm của Mỹ đã trở thành một thách thức lớn, mang tính hệ thống.

Chính sách thuế quan với mức áp cao chưa từng có – từ 10% đối với hàng hóa từ Anh, cho tới lời đe dọa thuế trừng phạt 50% với hàng từ Brazil – đang tạo ra cơ hội lớn cho hành vi trục lợi thuế quan (arbitrage). Nhiều nhà xuất khẩu, đặc biệt tại Trung Quốc, có động lực mạnh mẽ để gian lận về xuất xứ nhằm tránh thuế.

Tổng thống Trump tuyên bố sẽ đánh thuế cao hơn đối với hàng hóa được chuyển tiếp qua các quốc gia có mức thuế thấp hơn. Ví dụ, hàng hóa có nguồn gốc từ một quốc gia cụ thể bị áp thuế 20% sẽ phải chịu thuế gấp đôi nếu được định tuyến qua một quốc gia Đông Nam Á nhằm che giấu xuất xứ thực.

"Chuyển tải": Từ thuật ngữ logistics trở thành chiêu thức lách thuế

Trong ngành vận tải, “chuyển tải” đơn thuần chỉ việc di chuyển hàng hóa giữa các phương tiện khác nhau, như tàu, xe tải, hoặc máy bay. Tuy nhiên, chính quyền Mỹ hiện sử dụng thuật ngữ này như cách gọi ngắn gọn cho hành vi trốn thuế và gian lận thương mại.

Mối lo này không phải không có cơ sở. Khi Mỹ áp thuế lên hàng hóa Trung Quốc vào năm 2018, tỷ trọng hàng nhập khẩu từ Trung Quốc vào Mỹ đã giảm từ 21.4% xuống 13.4% vào năm 2024. Trong khi đó, thị phần xuất khẩu toàn cầu của Trung Quốc lại tăng từ 12.7% lên 14.2%. Một phần không nhỏ của sự dịch chuyển này đến từ việc hàng Trung Quốc được tái định tuyến qua Việt Nam và Mexico để tránh mức thuế cao từ Mỹ.

Một trật tự thuế quan không còn tiêu chuẩn

Trước đây, hệ thống thương mại toàn cầu dựa trên mức thuế tiêu chuẩn cho các quốc gia không được ưu đãi, kết hợp với các chính sách thuế thấp dành cho các đối tác thương mại tự do. Dưới chính sách của Trump, cách tiếp cận này đã bị đảo lộn. Mức thuế đối với cùng một loại hàng hóa có thể dao động tới 40 điểm phần trăm tùy vào quốc gia xuất xứ, đặc biệt với các ngành như chất bán dẫn và dược phẩm đang bị áp mức riêng biệt.

Việc thiếu một hệ thống thuế chuẩn mực tạo áp lực lớn cho các cơ quan hải quan trong việc xác định xuất xứ chính xác của hàng hóa.

Nguyên tắc xuất xứ và sự nhập nhằng pháp lý

Quy tắc xuất xứ – vốn được xây dựng để phục vụ thống kê thương mại – đã phát triển mạnh từ đầu những năm 1990 nhằm hỗ trợ thực thi các hiệp định thương mại tự do và các chính sách phòng vệ thương mại như chống bán phá giá.

Theo nguyên tắc “chuyển đổi thực chất cuối cùng”, quốc gia nơi sản phẩm được gia công đến mức thay đổi bản chất sẽ được coi là nơi xuất xứ. Nghe có vẻ rõ ràng, nhưng thực tế lại rất phức tạp.

Ví dụ, một chiếc áo sơ mi sản xuất tại Trung Quốc nếu chỉ được dán nhãn “Made in Vietnam” tại Hà Nội trước khi xuất sang Mỹ sẽ bị coi là gian lận xuất xứ. Tuy nhiên, nếu một thương hiệu sản xuất áo tại Việt Nam nhưng sử dụng nguyên vật liệu như vải, nút áo, hoặc dây kéo từ Trung Quốc thì sao? Việc xác định quốc gia xuất xứ thực sự trở nên mơ hồ và dễ gây tranh cãi.

Bộ Thương mại Mỹ từng minh họa sự khác biệt bằng ví dụ về thực phẩm. Khi rau củ từ nhiều quốc gia được trộn và cấp đông ở một quốc gia khác, nguồn gốc sản phẩm vẫn được tính theo từng thành phần. Ngược lại, nếu các nguyên liệu như sữa, đường và các loại hạt được chế biến thành bánh quy tại một quốc gia cụ thể, nơi diễn ra quá trình nướng bánh sẽ được xác định là nơi xuất xứ.

Chuỗi cung ứng hiện đại và ma trận nguồn gốc

Các ngành sản xuất hiện đại như ô tô khiến việc truy xuất xuất xứ càng phức tạp. Ví dụ, để xe hơi sản xuất tại Bắc Mỹ đủ điều kiện hưởng ưu đãi thuế theo Hiệp định USMCA, tỷ lệ linh kiện có nguồn gốc từ Mỹ, Mexico hoặc Canada phải đạt ngưỡng nhất định. Thép và nhôm cũng phải được mua từ trong khu vực.

Ngoài ra, Cơ quan Hải quan và Bảo vệ Biên giới Mỹ quy định rằng nếu sản phẩm có ít nhất 20% giá trị đến từ Mỹ, phần giá trị đó sẽ không bị đánh thuế. Việc xác minh hàm lượng nội địa đòi hỏi thông tin chi tiết từ chuỗi cung ứng toàn cầu, điều này không dễ thực hiện.

Một số quốc gia như Malaysia, Thái Lan và Hàn Quốc đang hợp tác tích cực với Mỹ để ngăn chặn hành vi dán nhãn lại xuất xứ – một hành vi ngày càng phổ biến khi hàng hóa giá rẻ từ Trung Quốc đe dọa các ngành sản xuất trong nước. Tuy nhiên, sự hợp tác này có thể bị lung lay nếu Mỹ đẩy mạnh chiến lược loại Trung Quốc khỏi chuỗi cung ứng.

Theo nghiên cứu của Nomura, gần 29% giá trị gia tăng trong hàng hóa nhập khẩu từ Campuchia vào Mỹ thực chất đến từ Trung Quốc. Con số này với Việt Nam là khoảng 19%. Ngoài ra, nhiều nhà máy tại Đông Nam Á có vốn đầu tư và điều hành từ Trung Quốc, khiến ranh giới quốc gia trong chuỗi cung ứng ngày càng mờ nhạt.

Tổ chức Thương mại Thế giới ước tính rằng phần lớn thương mại toàn cầu vẫn diễn ra theo nguyên tắc “tối huệ quốc” – tức đối xử bình đẳng với hàng hóa nhập khẩu bất kể xuất xứ. Trong khi đó, chính quyền Mỹ lại tiến theo hướng ngược lại, với chính sách thuế phân tầng cao thấp theo từng quốc gia.

Ngược lại, nhiều nền kinh tế khác đang mở rộng quan hệ thương mại. Liên minh châu Âu và Indonesia đang đàm phán hiệp định thương mại tự do. Trung Quốc miễn thuế cho hàng hóa từ 53 quốc gia châu Phi. EU và Ấn Độ sẽ nối lại đàm phán thương mại vào tháng 9.

Tổng thống Trump có thể đã đạt một số mục tiêu: giảm thâm hụt thương mại, tăng thu ngân sách, và cô lập Trung Quốc. Trong tuần này, ông tuyên bố sẽ gửi thông báo đến hơn 150 quốc gia rằng mức thuế với họ có thể là 10% hoặc 15%. Tuy nhiên, hơn 40 quốc gia khác vẫn có thể phải đối mặt với các mức thuế vượt trội.

Trong bối cảnh đó, “chuyển tải” – một khái niệm kỹ thuật từng ít được nhắc đến – giờ đây có thể trở thành từ khóa trung tâm trong các cuộc tranh luận thương mại toàn cầu.