Nguồn cung đất hiếm toàn cầu hiện đang chịu ảnh hưởng trực tiếp từ cuộc giao tranh kéo dài nhiều tháng giữa lực lượng phiến quân và chính quyền quân sự được Trung Quốc hậu thuẫn tại vùng núi phía bắc Myanmar.

Kể từ tháng 12, Quân đội Độc lập Kachin (KIA) đã giao tranh với quân đội Myanmar để giành quyền kiểm soát thị trấn Bhamo – một trung tâm chiến lược chỉ cách biên giới Trung Quốc chưa đầy 100 km. Đây là một phần của cuộc nội chiến bùng phát sau cuộc đảo chính năm 2021.

Khu vực quanh Bhamo thuộc bang Kachin là nơi khai thác gần một nửa sản lượng đất hiếm toàn cầu. Các loại khoáng sản quý hiếm tại đây, như dysprosium và terbium, được vận chuyển qua biên giới sang Trung Quốc để tinh chế, rồi tiếp tục được sử dụng trong sản xuất nam châm cho xe điện và tua-bin gió.

Trung Quốc hiện là quốc gia gần như độc quyền trong hoạt động chế biến đất hiếm nặng. Theo ba nguồn thạo tin, Bắc Kinh gần đây đã gây áp lực lên KIA bằng cách đe dọa dừng mua đất hiếm từ các khu vực do lực lượng này kiểm soát – trừ khi KIA chấm dứt chiến dịch giành toàn quyền kiểm soát Bhamo.

Tối hậu thư này được truyền đạt qua một cuộc họp vào đầu năm nay với đại diện Bộ Ngoại giao Trung Quốc, theo một chỉ huy KIA. Trung Quốc không xác nhận thông tin này và khi được Reuters hỏi, Bộ Ngoại giao nước này chỉ tuyên bố rằng họ không nắm rõ các chi tiết. Tuy nhiên, bộ này nhấn mạnh rằng một lệnh ngừng bắn sớm và đối thoại hòa bình là vì lợi ích chung của cả hai nước.

Một quan chức KIA tiết lộ rằng Bắc Kinh không chỉ cảnh báo về hậu quả kinh tế nếu phiến quân tiếp tục chiến dịch ở Bhamo, mà còn đưa ra một phần thưởng: nếu KIA từ bỏ nỗ lực, Trung Quốc sẽ thúc đẩy thương mại biên giới với các vùng lãnh thổ do lực lượng này kiểm soát.

Trung Quốc không tìm cách giải quyết toàn diện cuộc nội chiến ở Myanmar, mà chỉ mong muốn ổn định tạm thời để bảo vệ lợi ích kinh tế. Theo nhà phân tích độc lập David Mathieson, đây là chiến lược "hạ nhiệt để trục lợi" của Bắc Kinh.

Phản kháng Trung Quốc và cuộc chiến giành Bhamo

Trận chiến tại Bhamo nổ ra ngay sau khi KIA giành quyền kiểm soát một số khu mỏ đất hiếm lớn ở Kachin vào tháng 10 năm ngoái. Sau khi chiếm lĩnh, KIA đã tăng thuế đối với hoạt động khai thác và xuất khẩu đất hiếm, khiến giá terbium tăng vọt.

Dữ liệu hải quan cho thấy trong 5 tháng đầu năm 2025, Trung Quốc nhập khẩu khoảng 12,944 tấn oxit và kim loại đất hiếm từ Myanmar – giảm một nửa so với cùng kỳ năm 2024. Mặc dù vậy, hoạt động xuất khẩu đã có dấu hiệu phục hồi trong giai đoạn từ tháng 4 đến tháng 5.

KIA – một trong những nhóm vũ trang mạnh nhất Myanmar – được thành lập từ năm 1961 với lực lượng khoảng 15,000 người, chủ yếu là người Kachin. Nhóm này tài trợ cho hoạt động của mình thông qua thuế địa phương và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Dù đối mặt với sức ép từ Trung Quốc, lãnh đạo KIA tin rằng Bắc Kinh sẽ không thể từ bỏ nguồn cung đất hiếm quan trọng mà lực lượng này đang nắm giữ.

Từ sau cuộc đảo chính năm 2021, Myanmar rơi vào tình trạng khủng hoảng sâu rộng. Quân đội nắm quyền đã đàn áp mạnh mẽ các cuộc biểu tình và kích động một làn sóng nổi dậy vũ trang trên toàn quốc. Trong bối cảnh đó, Trung Quốc được cho là đã cung cấp cả máy bay chiến đấu và máy bay không người lái cho chính quyền quân sự Myanmar, nhằm bảo vệ các lợi ích chiến lược và đầu tư tại nước này.

Theo một chỉ huy KIA, khoảng 5,000 binh sĩ KIA và các đồng minh đang tham gia chiến dịch giành Bhamo. Nếu chiếm được thị trấn này, quân đội chính phủ sẽ bị cắt đứt các tuyến đường bộ và đường sông trọng yếu dẫn tới phía bắc, làm suy yếu nghiêm trọng khả năng kiểm soát của họ tại bang Kachin và các vùng lân cận.

Một thiếu tá từng phục vụ cho chính quyền quân sự – nay đã đào ngũ – khẳng định rằng nếu Bhamo thất thủ, các căn cứ quân sự xung quanh sẽ bị cô lập hoàn toàn.

Văn phòng phát ngôn viên chính quyền quân sự thừa nhận rằng Trung Quốc có thể đã tổ chức các cuộc đàm phán với KIA, nhưng không đưa ra bình luận liệu có yêu cầu Bắc Kinh gây sức ép hay không. Trong khi đó, Trung Quốc đã khuyên KIA rút lui khỏi Bhamo ngay từ tháng 12 năm ngoái, theo các quan chức KIA, nhưng yêu cầu này đã bị từ chối.

Một báo cáo của Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế công bố tháng 5 cho biết trận chiến giành Bhamo đã tiêu tốn nhiều nhân lực và gây thương vong lớn cho KIA. Trong khi đó, Trung Quốc tiếp tục tăng cường sức ép bằng lời đe dọa ngừng mua đất hiếm trong các cuộc gặp hồi mùa xuân.

Theo chuyên gia Neha Mukherjee từ công ty Benchmark Mineral Intelligence (Anh), nếu gián đoạn tiếp tục kéo dài, thị trường toàn cầu có thể đối mặt với tình trạng thiếu hụt đất hiếm nặng nghiêm trọng vào cuối năm nay. “Nguồn cung từ bên ngoài Trung Quốc vốn đã hạn chế. Bất kỳ gián đoạn nào – dù ngắn – đều có thể khiến giá tăng vọt”, bà cảnh báo.

Bhamo trong tầm ngắm không kích

Mặc dù KIA đã đẩy lùi quân đội chính phủ vào nhiều khu vực bị cô lập, lực lượng chính quyền vẫn nắm lợi thế tuyệt đối về không quân. Các cuộc không kích dữ dội đã phá hủy phần lớn thị trấn Bhamo, theo lời kể của chỉ huy KIA, quan chức địa phương và cư dân cũ.

Chính quyền tuyên bố rằng các cuộc tấn công nhằm vào các vị trí quân sự, nhưng không đưa ra bằng chứng. Nhà phân tích Nathan Ruser từ Viện Chính sách Chiến lược Úc, dựa trên ảnh vệ tinh, cho biết phần lớn thiệt hại trong thị trấn là do không kích gây ra.

Theo nhà hoạt động Khon Ja, người từng sinh sống tại Bhamo, các cuộc không kích đã khiến nhiều dân thường thiệt mạng – bao gồm cả trẻ em – và phá hủy trường học, nhà thờ cùng các cơ sở tôn giáo khác.

“Chúng tôi không biết các nhóm phiến quân có thể chịu được sức ép từ Trung Quốc bao lâu nữa,” cô nói, đồng thời cho biết các biện pháp siết biên giới đã khiến vùng Kachin thiếu nhiên liệu và thuốc men nghiêm trọng.

Dù vậy, KIA tin rằng nếu giành được Bhamo, họ sẽ giành ưu thế cả về chiến thuật lẫn chính trị, buộc Trung Quốc phải đàm phán trực tiếp và gạt bỏ chính quyền quân sự. “Trung Quốc cần đất hiếm – và họ chỉ có thể chịu đựng tình trạng này trong một khoảng thời gian nhất định,” một chỉ huy KIA nhận định.