Cách đây gần 600 năm, khi Đế chế Ottoman chinh phục Constantinople, họ đã học được mối nguy hiểm của sự bành trướng quá mức đế quốc.

Trong nỗ lực trừng phạt các thương nhân châu Âu mà họ không ưa, Ottoman đã áp đặt phí và lệnh trừng phạt đối với các thương nhân sử dụng Con đường Tơ lụa nổi tiếng. Người Bồ Đào Nha đã đáp trả bằng cách phát triển các tuyến đường biển đến châu Á. Cuộc đấu tranh sau đó đã dẫn đến sự suy tàn lâu dài của Con đường Tơ lụa, hành động thâu tóm quyền lực đã phản tác dụng.

Liệu điều này có đang lặp lại? Đây là một vấn đề rất đáng suy ngẫm. Tổng thống Mỹ Donald Trump không chỉ đang áp đặt các mức thuế quan thất thường một cách điên rồ (một từ, tình cờ thay, bắt nguồn từ tiếng Ả Rập), ông còn đang thực hiện các biện pháp trừng phạt.

Chỉ trong tuần này, giữa chuyến công du chóng vánh tới Trung Đông, Trump đã công bố các lệnh trừng phạt đối với các công ty châu Á vận chuyển dầu của Iran sang Trung Quốc. Ông cũng đang xem xét áp đặt các lệnh trừng phạt mới chống lại Nga, sau động thái của châu Âu.

Trump chắc chắn không phải là tổng thống Mỹ đầu tiên làm điều này: Những người tiền nhiệm của ông đã ngày càng áp dụng ý tưởng này từ năm 2001. Nhưng Nhà Trắng dường như càng háo hức sử dụng những vũ khí này hiện nay, không chỉ liên quan đến dầu mỏ, mà còn cả công nghệ nhạy cảm như chip, và tài chính (bằng cách loại bỏ các quốc gia khỏi hệ thống thanh toán Swift). Hoặc như Edward Fishman viết trong cuốn sách mới đầy sức mạnh Chokepoints: “Các cường quốc từng trỗi dậy và tồn tại bằng cách kiểm soát các điểm nghẽn địa lý như Bosphorus. Sức mạnh của Mỹ trong nền kinh tế toàn cầu hóa dựa vào các điểm nghẽn thuộc loại khác.”

Tuy nhiên, có một sự trớ trêu nhất định ở đây: Giống như cách người Bồ Đào Nha đáp trả sự kiểm soát của Ottoman bằng cách phát triển các tuyến đường thương mại thay thế làm suy yếu sức mạnh của họ, các mục tiêu của Trump hiện đang đe dọa làm điều tương tự — nhanh hơn.

Vấn đề dầu mỏ

Trở lại năm 2022, sau cuộc xâm lược tàn bạo của Moscow vào Ukraine, Mỹ và châu Âu đã áp đặt lệnh trừng phạt đối với xuất khẩu dầu của Nga, hy vọng giáng đòn vào nền kinh tế nước này, giống như các lệnh trừng phạt trước đó đã làm với Iran. Nhưng các đồng minh phương Tây cũng lo sợ rằng lệnh cấm hoàn toàn sẽ khiến giá dầu tăng vọt. Vì vậy, họ đã thử các biện pháp nửa vời: Nga được phép bán cho các nước ngoài phương Tây, nhưng với giá dưới thị trường, dưới 60 USD mỗi thùng, kèm theo các lệnh trừng phạt áp đặt lên những kẻ ngoan cố.

Điều này đã gây ra một số tổn thất cho Nga: Nghiên cứu kinh tế hấp dẫn từ Cục Dự trữ Liên bang Dallas cho thấy rằng khi xuất khẩu của Nga chuyển hướng sang Ấn Độ, Nga đã phải “chấp nhận mức giảm giá 32 USD mỗi thùng đối với dầu Urals của nước này vào tháng 3 năm 2023 so với tháng 1 năm 2022”, do chi phí vận chuyển cao hơn và khả năng thương lượng mới tìm thấy của Ấn Độ.

Nhưng tổn thất này đã được xoa dịu bởi vì Nga cũng bắt đầu sử dụng “đội tàu bóng đêm” để vận chuyển dầu — các tàu chở dầu tránh bị phát hiện bằng cách tắt thiết bị thu phát. Và trong khi các đội tàu bóng đêm này từng nhỏ bé, giờ đây chúng đã tăng trưởng bùng nổ về quy mô, tạo ra “một hệ thống giao dịch dầu song song vĩnh viễn nằm ngoài các chính sách và kiểm soát được quốc tế công nhận,” theo một báo cáo từ Viện Nghiên cứu Hoàng gia Anh (Royal United Services Institute).

Thật vậy, một phân tích kinh tế gần đây sử dụng mô hình máy học cho thấy rằng “từ năm 2017 đến năm 2023, các tàu tối đã vận chuyển ước tính 9.3 triệu tấn dầu thô mỗi tháng — gần một nửa lượng xuất khẩu dầu thô vận chuyển bằng đường biển toàn cầu.” Trung Quốc chiếm 15% kim ngạch thương mại này.

Các quan chức Mỹ đang cố gắng chống trả. Do đó mới có động thái trừng phạt trong tuần này nhằm vào các công ty có trụ sở tại Hồng Kông. Nhưng, như Agathe Demarais, thuộc Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu (European Council on Foreign Relations), lưu ý trong cuốn sách Backfire của bà, kinh nghiệm trong quá khứ cho thấy các lệnh trừng phạt chỉ thực sự hiệu quả khi chúng được thực hiện nhanh chóng, nhắm mục tiêu rõ ràng và quan trọng nhất được các đồng minh hậu thuẫn.

Không rõ liệu Trump có thể thực hiện điều này hay không. Rốt cuộc, chính sách thuế quan của ông đã làm rạn nứt lòng tin của các đồng minh. Và những nỗ lực của chính quyền trước đó nhằm hạn chế xuất khẩu công nghệ sang Trung Quốc một phần đã phản tác dụng, vì Bắc Kinh đang phát triển công nghệ của riêng mình và sử dụng bên thứ ba để nhập lậu chip.

Tương tự với tài chính: Khi Mỹ đẩy Nga ra khỏi hệ thống thanh toán Swift, điều này “làm giảm đáng kể thương mại của Nga với các công ty ở phương Tây” nhưng lại “không hiệu quả trong việc giảm thương mại của Nga với các nước ngoài phương Tây,” theo một bài báo chưa được công bố của các nhà kinh tế tại Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (Bank for International Settlements). Điều đó là do “việc tăng cường sử dụng các đồng tiền đối tác trong thương mại của Nga với các nước đang phát triển đã giúp giảm nhẹ tác động của các lệnh trừng phạt Swift”.

Đúng như dự đoán, Trump đã tăng cường áp lực: Ông đang đe dọa áp đặt mức thuế 100% đối với các quốc gia phát triển hệ thống thanh toán phi-USD. Có lẽ điều đó sẽ hiệu quả, xét đến sự thống trị hiện tại của đồng USD. Nhưng, để nhắc lại quan điểm của Demarais, lịch sử cho thấy rằng mặc dù các lệnh trừng phạt đôi khi có thể hiệu quả, chúng phải được sử dụng rất quyết đoán, cùng với các đồng minh. Ngay cả khi đó, chúng cũng có thể tạo ra những hậu quả không lường trước được.

Vì vậy, mọi sự chú ý đều đổ dồn vào dầu mỏ của Iran. Trump có thể vẫn sẽ rút lại các mối đe dọa của mình: Giá dầu đã giảm vào thứ Tư khi ông nói rằng ông đang đạt được tiến bộ trong các cuộc đàm phán với Tehran. Nhưng nếu không, những con tàu bóng đêm đó sẽ là một thước đo tốt để xem liệu đội ngũ của Trump có thực sự có nhiều quyền lực như họ nghĩ hay không. Đã đến lúc phải nhìn lại Con đường Tơ lụa.