Sự khác biệt không thể rõ ràng hơn: toàn bộ các nhà lập pháp Trung Quốc vỗ tay đồng loạt khi Tập Cận Bình bước vào Đại lễ đường Nhân dân, trong khi Quốc hội Mỹ lại chia rẽ rõ rệt giữa những tiếng reo hò ủng hộ và la ó phản đối Tổng thống Donald Trump.

Những cảnh tượng trái ngược này diễn ra vào sáng thứ Tư theo giờ châu Á, nhấn mạnh sự chia rẽ ngày càng lớn giữa hai nền kinh tế đã dành nhiều thập kỷ để trở nên gắn kết hơn, chủ yếu thông qua việc Trung Quốc xuất khẩu hàng hóa sang Mỹ. Tuy nhiên, hiện nay, Trump muốn Mỹ tự sản xuất nhiều hơn, còn Trung Quốc muốn người dân chi tiêu nhiều hơn.

Việc Trump tiếp tục nâng thuế trừng phạt đối với Trung Quốc lên 20% vào thứ Ba vừa qua đã tạo áp lực mới buộc Chủ tịch Tập phải đẩy nhanh một trong những nhiệm vụ cải cách khó khăn và bị trì hoãn lâu nhất: thay đổi mô hình tăng trưởng dựa vào đầu tư sang một nền kinh tế lấy 1.4 tỷ người tiêu dùng làm trung tâm.

Trung Quốc đẩy mạnh tiêu dùng để đảm bảo tăng trưởng

Trong phiên họp Quốc hội vào thứ Tư, sau khi cúi chào các đại biểu và Chủ tịch Tập, Thủ tướng Lý Cường tuyên bố rằng việc "tích cực thúc đẩy tiêu dùng" là ưu tiên hàng đầu của chính phủ trong năm 2025, nhằm đạt được mục tiêu tăng trưởng đầy tham vọng khoảng 5%, tương đương với hai năm trước.

Dù bài phát biểu thường niên này không có nhiều chi tiết cụ thể, Lý vẫn kêu gọi các quan chức nhanh chóng biến nhu cầu nội địa thành động lực chính của nền kinh tế.

Trước đó, vào tháng 12, ông Tập cũng nhấn mạnh rằng chuyển đổi sang tiêu dùng không phải là "giải pháp tình thế" mà là một chiến lược dài hạn, nhằm đảm bảo cả sự ổn định và an ninh kinh tế, đồng thời tránh bị coi là phản ứng nhất thời trước chính sách của Trump.

Trong nhiều thập kỷ, các nhà hoạch định chính sách Mỹ đã thúc giục Trung Quốc tận dụng sức mua của tầng lớp trung lưu để cân bằng cán cân thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới. Nay, với nguy cơ nền kinh tế Trung Quốc rơi vào giảm phát và động lực tăng trưởng bị đe dọa, ông Tập gần như không còn lựa chọn nào khác ngoài việc thúc đẩy tiêu dùng.

Neil Thomas, chuyên gia về chính trị Trung Quốc tại Viện Chính sách Xã hội châu Á, nhận định:

"Thúc đẩy tiêu dùng giúp Bắc Kinh giảm sự phụ thuộc vào nhu cầu bên ngoài trong bối cảnh bất ổn địa chính trị ngày càng gia tăng khi Trump quay lại Nhà Trắng. Tuy nhiên, việc chuyển đổi sang nền kinh tế dựa vào tiêu dùng rất khó khăn vì Trung Quốc phải tăng mạnh thu nhập và phúc lợi xã hội, trong khi không muốn tăng thuế đáng kể hoặc phân bổ lại nguồn lực từ doanh nghiệp nhà nước."

Dù vậy, Trung Quốc không từ bỏ đầu tư vào công nghệ và đổi mới công nghiệp. Thủ tướng Lý cũng nhấn mạnh rằng chính phủ sẽ tiếp tục hỗ trợ các lĩnh vực như sản xuất sinh học, công nghệ lượng tử, trí tuệ nhân tạo thế hệ mới và mạng 6G – những lĩnh vực đang thu hút sự lạc quan từ giới đầu tư.

Tuy nhiên, dù Trung Quốc đang dẫn đầu trong các ngành công nghiệp mới nổi như xe điện và tăng cường phát triển công nghệ bất chấp các biện pháp cấm vận chip tiên tiến từ Mỹ, việc thúc đẩy tiêu dùng vẫn là điều kiện cần để đạt mục tiêu tăng trưởng dài hạn. Điều này đặc biệt quan trọng khi niềm tin của người tiêu dùng vẫn chưa phục hồi sau đại dịch.

Chuyển đổi từ đầu tư sang tiêu dùng: Thách thức lớn

Việc dịch chuyển khỏi chính sách thiên về cung sẽ đánh dấu một thay đổi lớn trong cách vận hành nền kinh tế Trung Quốc. Hiện nay, tiêu dùng chỉ chiếm khoảng 40% GDP, thấp hơn nhiều so với mức 50-70% của các nền kinh tế phát triển. Trong khi đó, đầu tư – bao gồm cả vào lĩnh vực sản xuất – chiếm tới 40% GDP, gấp đôi so với Mỹ.

Dù ông Tập có quyền lực lớn hơn bất kỳ ai kể từ thời Mao Trạch Đông, ông vẫn phải đối mặt với những trở ngại trong việc triển khai cải cách trên toàn bộ hệ thống hành chính rộng lớn, với hàng chục chính quyền tỉnh đều có động lực khuyến khích đầu tư hơn là tiêu dùng.

Mức tiêu dùng cá nhân chiếm chưa đến một nửa nền kinh tế

Những chính sách cần thiết để thúc đẩy tiêu dùng – như cải cách thuế, mở rộng mạng lưới an sinh xã hội và loại bỏ các rào cản thương mại nội địa – đều tốn kém, vấp phải sự phản đối và mất nhiều thời gian để có hiệu quả.

Khác với Mỹ, nơi các cuộc tranh luận chính trị diễn ra công khai, tại Trung Quốc, các cuộc đối đầu chủ yếu diễn ra sau cánh cửa đóng kín. Theo chuyên gia Victor Shih từ Đại học California San Diego, những nhân vật có ảnh hưởng lớn nhất trong các cuộc thảo luận chính sách thường là lãnh đạo các doanh nghiệp nhà nước, những người có lợi ích gắn liền với các khoản trợ cấp của chính phủ.

Ông nhận định: "Trong Đảng Cộng sản, các ngành công nghiệp nặng và doanh nghiệp nhà nước có đại diện rất mạnh trong Ủy ban Trung ương. Trong khi đó, người dân thường lại không có tiếng nói tương đương, vì Trung Quốc không phải là một nền dân chủ."

Dù Trung Quốc đã có kế hoạch dịch chuyển sang mô hình tăng trưởng dựa vào tiêu dùng từ trước khi Trump tái đắc cử, việc hiện thực hóa kế hoạch này vẫn còn nhiều thách thức.

Từ khi Đặng Tiểu Bình mở cửa nền kinh tế vào cuối thập niên 1970, Trung Quốc đã phát triển nhờ chính sách khuyến khích các địa phương cạnh tranh thu hút đầu tư. Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 đã khiến Bắc Kinh phải tung gói kích thích khổng lồ trị giá 12.5% GDP, dẫn đến tình trạng vay nợ tràn lan và bong bóng bất động sản.

Giờ đây, nhiều chính quyền địa phương đang rơi vào vòng xoáy tài chính ngày càng tồi tệ: nguồn thu từ đất đai sụt giảm, khó tìm được dự án đầu tư có lợi nhuận, trong khi người dân cảm thấy nghèo đi do lương trì trệ và giá nhà lao dốc.

Một trong những giải pháp là chia sẻ nguồn thu thuế tiêu dùng giữa chính quyền trung ương và địa phương để khuyến khích các tỉnh thành thúc đẩy tiêu dùng thay vì đầu tư. Tuy nhiên, cho đến nay, Bắc Kinh vẫn chưa đưa ra kế hoạch cụ thể về cách thực hiện điều này.

Thủ tướng Lý nhấn mạnh sự cần thiết phải tạo ra một "thị trường thống nhất quốc gia," loại bỏ các rào cản thương mại nội địa và sử dụng hiệu quả hơn các nguồn lực. Nhưng những thay đổi lớn như cải cách phúc lợi xã hội và mở rộng hỗ trợ cho lao động nhập cư đều đòi hỏi hàng trăm tỷ USD – một con số khiến giới lãnh đạo Trung Quốc vẫn đang tranh luận.

Dù có quyền lực lớn, ông Tập vẫn phải cân bằng giữa mục tiêu dài hạn và những lợi ích cục bộ. Nếu không thể thúc đẩy tiêu dùng thành công, Trung Quốc có nguy cơ rơi vào vòng xoáy trì trệ như Nhật Bản từng trải qua sau những thập kỷ bùng nổ kinh tế.